De verkiezingen en de formatie tonen opnieuw aan hoe gebrekkig ons politiek systeem is. Zeker, het is een systeem dat veel goeds heeft gebracht, maar ons ook al een eeuw lang in de greep houdt. Wat we nodig hebben is een fundamentele heroriëntatie op hoe wij ons land willen besturen, met permanent contact tussen dagelijkse werkelijkheid en bestuur, participerende besluitvorming en overheid die zich met een constructieve mentaliteit, transparant handelen en adequaat organisatievermogen in dienst stelt van de samenleving.
KOUS OP KOP
Zeker, we vinden onze parlementaire democratie beter dan wat er vroeger was, of wat in andere culturen bestaat. Tegelijk is er een groeiend onbehagen over het politieke bedrijf. We blijven hopen dat deze keer de verkiezingen geen brood en spelen zullen zijn maar een beter Rome zullen brengen. We verwachten in vrijheid mee te kunnen sturen. Maar we krijgen telkens weer de kous op de kop.
Tegelijk zijn we blij met kleine verbeteringen die ons zijn toegestaan. Maar het is zoals de Amerikaanse denker Noam Chomsky ooit zei: “Als de machthebbers zich door verkiezingen echt bedreigd voelen, maken ze er wel een einde aan.”
Wat veroorzaakt de misstanden? Hoe kun je verbeteringen nastreven? Hoe kun je bijdragen aan al bestaande initiatieven?
DE ILLUSIE VAN VRIJE VERKIEZINGEN
Verkiezingen wekken de indruk dat wij vrij meebeslissen over een aantal onderwerpen die spelen in de samenleving. Maar dat is een illussie.
Je wilt je bijvoorbeeld uitspreken over meer wegen, beter openbaar vervoer, kernenergie, een universeel basis inkomen, een strenger migratiebeleid, minder belastingen, of meer geld naar zorg en onderwijs.
Maar als je de partijprogrammaas bestudeert, kun je bij een aantal partijen een paar van je wensen vinden. Dan neem je in arren moede maar een partij die het meeste wil van wat jij wilt. Maar die partij gaat waarschijnlijk ook dingen nastreven die jij niet wilt. Door het huidige systeem ben je dus beperkt in je vrijheid van keus.
KOEHANDEL
Verder, als je eenmaal voor een partij gekozen hebt, houd je nauwelijks nog invloed over op de handel en wandel van je favoriete politici. In Nederland, zoals in ons omringende landen, hebben we doorgaans regeringscoalities op landelijk en gemeentelijk niveau. Daar ruilen de partijen, buiten de wensen van bevolkingsmeerderheden om, de ene wens voor de andere in.
Een theoretisch voorbeeld: het verbod op vuurwerk inruilen tegen het semi-illegaal houden van euthanasie. Terwijl een meerderheid van de bevolking een verbod op vuurwerk wil en een meerderheid van het volledig legaliseren van euthanasie voorstaat, ziet maar een van die meerderheden een wens in vervulling gaan. Dat is ondemocratisch, ondanks democratische verkiezingen.
PvdA-ministers zouden hun baan verliezen. Ze kozen eieren voor hun geld en stemden in.EIEREN VOOR GELD
Een aanverwant probleem is het doordrukken van een wens die geen meederheidssteun heeft, maar waar coalitiegenoten tegen heug en meug mee instemmen om een regeringscoalitie overeind te houden. Ik zag dat voor het eerst gebeuren met wetenschapsminister Mauk De Brauw in 1972. Hij wilde de collegegelden van 200 gulden naar 1000 gulden per jaar verhogen, terwijl een meerderheid in de Tweede Kamer en de ministers PvdA in het kabinet er tegen waren.
De Brauw en zijn partijgenoot Drees Jr dreigden af te treden waardoor het kabinet zou vallen en de PvdA-ministers hun baan zouden verliezen. Die kozen eieren voor hun geld en stemden in. Je kon dus zoveel op de PvdA gestemd hebben als je wilde en rekenen op besluiten waar een bevolkingsgmeerderheid achterstond, de collegegelden gingen omhoog en zijn sindsdien met enige regelmaat verder verhoogd.
Het werd mij toen, begin jaren 1970, al duidelijk dat voorkeuren van bevolkingsmeerderheden niet zomaar werden doorgevoerd. De beslissingen kwamen niet democratisch tot stand. Verkiezingscircussen met al hun opwinding verbeterden de fouten van dat systeem niet. Sterker nog, de telkens oplaaiende hoop op verandering leidt de aandacht af van structurele onvrijheden.
STRAALJAGERS KOPEN
Neem een ander voorbeeld, de aanschaf van het JSF-gevechtsvliegtuig waarbij PvdA-ministers een sleutelrol vervulden. Het was, als ik mij goed herinner, duidelijk dat de JSF geen volwaardige concurrent had. Het ging dus om aanschaffen of niet aanschaffen. Maar het hele proces duurde 17 jaar, van 1996 tot 2013. Vooral de PvdA top heeft jarenlang geaarzeld. Over de oorzaak van hun twijfel is druk gespeculeerd. Waren ze bang dat ze met welk besluit dan ook een deel van hun achterban zouden verliezen? Hoe zat het financieel in de onderhandelingen met de fabrikant Lockheed Martin?
De natie keek met argusogen toe, wetend dat diezelfde Lockheedfabriek in 1976 ruim een miljoen dollar aan de corrupte Prins Bernhard had betaald om de Starfighter aan ons te slijten. Vliegtuigfabrieken betalen nu eenmaal grote sommen geld voor hun verkoop. Waar zou het het omkoopgeld deze keer naartoe gaan? De kiezers, inclusief de PvdA-stemmers, hadden niet de vrijheid er iets over te zeggen.
BENOEMINGEN
Benoemingen van politici, op landelijk, provinciaal en gemeentelijk niveau, onttrekken zich al evenzeer aan de invloed door meerderheden van de bevolking, laat staan van jou als kiezer. Je hebt niet de vrijheid om er over mee te denken en te beslissen. Die beslissingen voltrekken zich in sociale netwerken van zittende en zoekende bestuurders die elkaar balletjes toespelen. Wat gaan ze daar doordrukken of tegenhouden? Daar hebben we nauwelijks greep op door te gaan stemmen of partijen op te richten?
Iets soortgelijks vindt zoals, zoal menigeen weet uit ervaring in de eigen werksfeer, bij het benoemen van managers. Een falende, duur betaalde manager, vaak zonder affiniteit met de inhoud van het werk, is nauwelijks weggewerkt, of een volgende manager verschijnt die dezelfde fouten maakt. En de weggewerkte manager komt alweer snel aan een volgende baan. Jaap Uijlenbroek, de ontslagen directeur-generaal van de Belastingdienst, had binnen de kortste keren weer een andere topbaan. Hij ligt waarschijnlijk beter in kringen van bestuurders, dan bij burgers die mee willen beslissen over de transfer van zo’n falende man. In zijn geval kwam er publiekelijk protest, maar doorgaans hebben wij er als kiezers nauwelijks greep op zulke benoemingen.
AMBTENAREN
En dan de ambtenarij. Hoe vaak zijn er niet schandalen over ambtenaren die naar eigen inzicht optreden of nietsdoen, zonder dat kiezersmeerderheden de vrijheid hebben er iets tegen te ondernemen? De resultaten lopen van een lantaarnpaal midden op het nieuwe fietspad tot de nationale belastingaffaire. Het algemeen kiesrecht bestaat al honderd jaar, maar het heeft ons niet behoedt voor monumentale misstanden zoals bij de belastingdienst.
Meedoen met verkiezingen in de hoop op structurele veranderingen ontstond in je jaren 1960, met de nieuwe politieke partij D66 als spectaculaire uitdrukking van dat nieuwe elan. Inmiddels is D66 naar vorm een partij als de meeste andere. De leiders hebben zich geconformeerd en laten co-opteren en corrumperen.
Overigens ken ik legio politici, ambtenaren en managers met oprecht goede bedoelingen. Maar juist zij zien ook vaak dat het anders moet.
We kunnen stemmen tot we een ons wegen, maar het helpt niet om misstanden te verhelpen.ALTERNATIEF KLIMAAT
We kunnen meedoen aan de verkiezingen tot we een ons wegen, maar het helpt niet om koppig voortgezette misstanden te verhelpen. Onze onvrijheid om democratisch mee te beslissen blijft bestaan. Sterker nog, door partijen op te richten en te gaan stemmen leidt je aandacht af van organisatievormen en opvattingen waarin zulke missstanden gedijen. Het is niet de taak van burgers om onvrijheden in stand te houden. Het is hun taak die onvrijheden te bestrijden.
Daarvoor zijn andere acties nodig dan periodiek onze stemmen uitbrengen of het overgaan tot het oprichten van nieuwe partijen. Een deel van de samenleving is al een tijd bezig met zulke acties. De Engelsen noemden dit bevolkingsdeel de “civil society”.
Maar de term verwijst ook naar een mentale verschuiving van machteloze volgzaamheid naar kritisch en opbouwend handelen. Al doende leert “civil society” van ervaringen en breidt het zich uit. Ook in ondernemerskringen is aandacht voor de klimaatproblematiek ontstaan. Maar dat besef komt niet door recente verkiezingsuitslagen. Het komt door wetenschappers die meer naar buiten treden, journalisten in de media, door leraren in de scholen en ouders in de gezinnen.
De mensen hebben hogere opleidingen, zijn mondiger dan vroeger, hebben meer vrije tijd, hebben beschikking over internet en raken beter geïnformeerd. Wetenschappers leren hoe ze nieuwe kennis kunnen overdragen, onderzoeksjournalisten doen betrokken hun werk, opiniepeilingen groeien in kwaliteit en aantal, en technieken van participerende besluitvorming zijn bruikbaarder. Dat alles is met de economische welvaart in de jaren 1960 op gang gekomen.
UIT DE TIJD
Ons politieke bedrijf roept steeds meer weerstand op. Eigenlijk is 'politiek' op zich misschien wel achterhaald. Het is een overblijfsel uit de negentiende eeuw. Het past niet meer in onze tijd. Het is verworden tot een anachronisme.
Maar de organisatievormen en de mentale instelling van politici en topambtenaren heeft er geen gelijke tred mee gehouden. Dat geeft de groeiende frustratie, argwaan en irritatie in de bevolking. Maar verwacht niet van politici en ambtenaren dat zij structurele aanpassingen aanbrengen. Zij hebben geinvesteerd in opleidingen, werken en lobbyen om hun posities te veroveren. Dat geven ze niet graag op. Ze ullen op den duur wel moeten maar hebben verkiezen vooralsnog hun koudwatervrees.
Wat kun je er aan doen? Werp een blik op civil society die buiten hen om experimenteert met acties. De democratie binnen organisaties, inclusief universiteiten, krijgt met horten en stoten gestalte. We leren van twee kanten constructief te communiceren. De initiatieven van onderop bloeien op. Ondernemers mikken op ‘groen’. Of dat eerlijk gemeend is of niet, ze pikken de gedachte op en die kan onderhuids doorwerken. Impact investment, investeren voor winst maat ook voor beter milieu en betere samenleving, is langzaamaan een bekend begrip.
Gaandeweg leert de samenleving wat de werkelijke mogelijkheden zijn. Tegelijk heeft civil society te maken met de gevestigde orde in de politiek. Stemmen is meewerken aan de instandhouding van een vals systeem. Het is de voortgezette legitimering van machtsmisbruik. Hoe minder mensen zullen gaan stemmen, hoe meer de gevestigde macht aan zichzelf moet twijfelen en toegeven aan fundamentele verandering.
DIGITAAL STEMMEN
Verhuis papieren verkiezingen naar het internet. Er gaat al zoveel op internet: belastingen, bankieren, vergaderen, onderwijs (inclusief examens), administraties van energie, water en huur, en steeds meer het winkelen. Zo zijn verkiezingen ook prima per computer te organiseren.
STEMMEN OP COALITIES
Als bij coalitievorming de voorkeuren van meederheden sneuvelden, kon je beter experimenteren met het overslaan van stemmen op partijen, en direct stemmen op vooraf geplande coalities. De partijen formuleren eerst hun programmaas voor verschillende coalities. De huidige stemwijzers maken het makkelijker om te kiezen. De burgers stemmen op hun favoriete combinatie en de volgende dag hebben we een coalitieregering. Het moeizame en kostbare proces van kabinetsformatie is overbodig en het kabinet is democratisch gekozen.
OP THEMA’S STEMMEN
Maar verkiezingen zelf raken uit de tijd. Verruil verkiezingen, politici, politieke partijen en coalities voor het bekendmaken van je inhoudelijke voorkeuren. Dat gaat lijken op een systeem van referendums, waar bezwaren tegen zullen komen. “Als vlak voor een referendum een aanslag plaatsvindt, zal dat de stemmers beïnvloeden.” Dat kan kloppen, maar hetzelfde bezwaar geldt natuurlijk voor het stemmen op personen en partijen. De huidige coronacrisis kan de stemmers ook beïnvloeden.
Meer in het algemeen geldt de vraag: Hoe voorkom je willekeur of ondoordachtheid? Ontwikkel een systeem van zorgvuldige informatievoorziening. Gebruik internet, radio, televisie en sociale media. Laat het uitbrengen van keuze per computer voorafgaan door een korte multiple-choice vragenlijst. Mensen die voldoende scoren op de vragenlijsten, bewijzen dat ze echt begrijpen wat de voordelen en nadelen van de verschillende alternatieven zijn. Daarna kunnen ze verantwoord hun keuze uitbrengen.
Dat lijkt elitair, maar als iemand zich, om wat voor reden dan ook, niet goed heeft kunnen voorbereiden, mag het algemeen belang daar niet onder lijden. We moeten niet geregeerd willen worden door ondoordachtheid. De resultaten breng je samen in computerprogrammaas die uiteenlopende keuzes tot optimale compromissen verwerken.
INVENTARISEREN EN HERVERDELEN
Ben ik een dagdromer als ik nog verder naar de toekomst kijk. Ach, toen ik in 1990 over klimaatverandering begon, stuitte ik ook op onbegrip. Nu staat het bij veel mensen op de agenda.
Misschien dat de samenleving er ooit toe komt een systeem van ministers en ministeries af te schaffen. Wellicht is het beter zijn enige regelmaat een inventaris van de grootste problemen in het land te maken. Volgens die lijst besteed je dan het beschikbare gemeenschapsgeld. Houd de uitvoerders in de gaten door voortdurend onderzoek. Publiceer de resultaten voortdurend op Internet. De hervormingen zullen komen, met grote problemen in de uitvoering. Laat het geen reden zijn om passief te blijven. Zoek naar oplossingen. Volg andere intiatieven, of doe eraan mee. Praat in je omgeving over voorstellen. Veel plezier!
#politiek #opschonen #verkiezingen #kabinetsformatie #themas #digitaal #vragenlijsten #multiplechoice
Comments